Okres Międzywojenny, nasze miasto w oczach Niemiec

[Tom]

Myślę, że pod tym tematem czas aby zamieścić kilka opisów w jaki sposób przedstawiano i reklamowano miasto Schneidemühl w wydawnictwach niemieckich.
Wydawnictwa, które nie serwują żadnych podtekstów, nastawienia politycznego.

Część tłum. na podstawie ksiażki "Bollwerk Schneidemühl" - "Bastion Pilski" E.Weise, H.Jakob Scmitz, 1937

OBRAZ MIASTA

Jeśli spojrzy się z najwyższego punktu, np. wieży państwowego domu ucznia, albo innej wieży lub nawet z samolotu rzuci się spojrzenie na Pilę natychmiast widać rozrzucone miasto na daleką i szeroką przestrzeń. Każdy obserwator mógłby zobaczyć strukturę zabudowy, że przy szybkim wzroście miasta nie ma jednolitego planu urbanistycznego. Nie jest to przypadek, lecz porozrywany obraz płasko położonego miasta, uzależnionego od jakości ziemi.
W półkolu leży najstarszy obszar miasta otoczony bagnami. Tam grunt pod zabudowę sprawia trudności w rozwoju budownictwa. Ta część ziemi pozostała więc praktycznie niezabudowana. Natomiast najstarszą dzielnicę założono na żwirowym i piaszczysty podłożu. Tak powstawał przede wszystkim środek miasta. Stary i Nowy Rynek oraz 3 przedmieścia.
1. Na wschód od Gwdy przedmieście Bydgoskie, w polskich czasach znane jako „Samosz".
2. Przedmieście „Borkowo" albo Ujskie, położone na południe od „zafarbowanej strugi" wraz z dzisiejszym rejonem Adolf Hitlerstr. (ul.Bieruta) i Danziger Platz (Plac Gdański, obecnie Pt.Staszyca).
3. Zachodnia część miasta położona na wzniesieniu nazwano „Miejska Góra", w dawnych Polskich czasach zwano „Pitronka", obecnie znane jako przedmieście Berlińskie. W najstarszej części miasta znajdowała się osiedle Żydowskie, zwane „Rynek Żydowski". Dziś to miejsce nosi nazwę Wilhelmsplatz. Ta część miasta była odgrodzona palisadą drzew i cmentarzem od centrum. Obecnie w tym miejscu stoi tylko Synagoga, a wcześniej znajdowała się także szkoła Żydowska.
Ta najstarsza części miasta wskutek wielkiej potrzeby mieszkaniowych i powiększenie się zaludnienia zmieniły obraz dawnego Rynku Żydowskiego.
Południowa część miasta zwana „Karlsberg" została zabudowana wraz z niziną, kiedy to wybudowano kolej żelazną, Berlin - Piła. Wtedy to ta część miasta rozbudowała się i rozciągnęła się wzdłuż dworca kolejowego w kierunku zachodnim i wschodnim.
Od północy wzrasta wraz z Piłą wieś Koszyce. Jednak także dziś jeszcze stawiają czoło pewne bagniste miejsca, które są opanowywane nowoczesną techniką z nadzieją rozwiązania istniejącego problemu.
Ktokolwiek przypomina sobie oraz miasta przed wojna światową, ledwo rozpoznaje, Piłę, która przybrała nową szatę. Wiele domów jedno-piętrowych, i rozwiązań typowych dla północno-wschodnich Niemiec, dla średnich i małych miast.
Tylko przy niektórych ulicach jak np. Friedrichstrasse szpecą stare budy i wysokie mury ochronne przyległe do nowoczesnych domów.
Wybudowano wiele nowych domów, które zdradzają dobry styl architektoniczny. Zarówno wiele nowo powstałe budynki publiczne, jak też przy w wielkiej liczbie prywatnych domów mieszkalnych i wille, podkreślone bogatym artystyczny wykończeniem. Dobranie z praktycznym rozwiązaniem i przystosowaniem się do dawanej natury, Dzielni architekci nadzorowali dział szeroko zakrojony plan zabudowy, i pozostawiono go w rękach uznanych fachowców. Wynik tego przedsięwzięcia można zobaczyć na każdym kroku. Także sami pilanie słyszą pochwałę wypowiadaną przez nowych przybyszów na temat przemiany miasta.
Oprócz ciężkich nowych budowli przy Danziger Platz - (Pl. Staszyca), „Landeshaus"- Urzędu Okręgowego przy Jastrower Allee - (AI.Piastów), Nowego Gimnazjum, (Ogólniak) Szkoły Przemysłu Mlecznego, Państwowego Domu Ucznia, Izby Rzemiosł, Nowego Szpitala, ładnej grupy domów przy ul. Berlińskiej itd. rzucają się każdemu w oczy piękne przykłady rozwiązań architektonicznych.
Zabudowa ulic Albrechtstrasse – (Drygassa), Milchstrasse – (Sikorskiego), Berlinerstrasse – (Boh.Stalingradu), czy Bismarckstrasse – (Buczka), dostarczają przykładów artystycznego ukształtowania ulic.
Miasto praktycznie zostało rozczłonkowane na części. Wiele punktów architektonicznych zostało budowane od środka w celu ukształtowania i zabudowania pustych miejsc, oraz z przeznaczeniem rozwiązań komunikacji. Widać to, że wiele planów leży jeszcze przed oczami oglądających.
Niestety brakuje w Pile historycznego obrazu miasta. Gdyby ktoś chciał szukać siadów ubiegłego 18 i 17 wieku, szukałby na próżno. Tylko nieliczne pojedyncze domy zachowały się do dziś, i najstarsza budowla z 17 wieku to stary katolicki kościół nad Gwdą.
Do historycznego znaczenia można zaliczyć ocalały pomnik „Starego Fryca" przywiezionego z Bydgoszczy, którego umieszczono przed mostem nad rz. Gwdą.
Obraz Piły jest odpowiedni i w dzisiejszym czasie zupełnie nowoczesny. Duży budynek Rządowy przy Danziger Platz został zaprojektowany w nawiązaniu do starego Zakonu. Styl nowoczesnej rzeczowości przeważa najwięcej w nowych budowach publicznych, które ogarnięte są piękną linią budowy jak w żadnym innym miejscu.
Przy najbardziej pełnym wrażeń działają na przybysza monumentalne budynki przy Danziger Platz, wcześniejszy „Pferdemarkt". Tu można zobaczyć wzniosłe znaczenie Piły jako centrum administracyjne i ognisko życia kulturalnego rejonu pogranicznego. Nieporządek architektoniczny zostaje przywracany przez prof. Bonatz, Schofera, Stuttgar.
Od nich to pochodzą takie plany jak „Reichsdankhauses" (Domy Wdzięczności Rzeszy), jeden z nich wybudowany w Pile ze środków państwowych w podziękowaniu za postawę obywateli w czasie zagrożenia z 1919 roku.
Styl zabudowy przy Danziger Platz „Dom wdzięczności Rzeszy", „Urząd Skarbowy", „Konsystorium", nie przedstawiają jedności architektonicznej. Przez jednych krytykowane, a przez innych powitana nowa odmiana miasta. Tu przy Danziger Platz jest miejsce i powinien stanąć nowy teatr i nowy wysoki Ratusz.
Ten prostolinijny budynek Rządowy z czerwonej cegły jest jednocześnie wizytówką dla całego miasta. Wspaniały wyśmienity styl nawiązujący do zamków Rycerzy Zakonu. Jak niegdyś Rycerze Zakonu, tak dzisiejsi mieszczanie są pionierami kultury na Niemieckim Wschodzie.
Nie znam żadnego miejsca na wschodzie, który byłby z tak wielkim rozmachem zrobiony jak w Pile.
Charakterystycznym dla mieszkańców Piły jest wiele wyznań religijnych i sekt. Są liczne kościoły i domy modlitwy. Obok wyznań głównych. Ewangelickiego i Katolickiego Chrześcijaństwa, są: Staro-Luteranie, Metodyści, Baptyści, Menonicl, Mormoni, i wiele innych. Wszyscy mają kościoły albo salę modlitw. Ewangeliccy posiadają trzy kościoły: kościół Miejski na Nowym Rynku, kościół Johanniskirche w gotyckim stylu, najbardziej piękny ze wszystkich domów Bożych w mieście. Lutherkirche przy moście nad rz.Gwdą. Tę samą ilość dużych kościołów mają katolicy mimo że jest ich 1/3 wyznawców. Do nich należy „Stary kościół" nad Gwdą, „Świętej Rodziny" oba w barokowym stylu wybudowane, i w najbardziej nowoczesnym stylu przez architekta Hans Herkomer ze Stuttgartu w latach 1929/ 30 wybudowany na przedmieściu Bydgoskim. Połączony z plebanią, kościół św. Antoniego. Czymś nowym jest wymalowane na ścianach Droga Krzyżowa, przyjmowana różnie przez laików. W podobnie nowoczesnym stylu jest wybudowana kaplica pogrzebowa na Ewangelickim cmentarzu przy ul. Berlińskiej, w której to znajdują się malowidła ścienne w tym samym stylu.

Nowoczesne budynki szkół mogą konkurować z innymi szkołami w wielkich miastach. Można tu zauważyć, że mieszczanie przykładają więcej wagi na szkolnictwo i jego rozbudowę niż na budową nowoczesnego Ratusza. Miasto w stosunku do innych większych miast posiada dużą liczbę pięknych i nowoczesnych budowli. Żelbetonowy most „Karl Krause" na Gwdzie.
Okrągły pomnik poległym żołnierzom w wojnie światowej przy Pl. Hindenburga, miejskie kąpielisko /na wyspie/ wymarzone Stadiony. W roku 1928 rozszerzono do wielkości 5 hektarów Park Miejski. Piękne promenady, i piękne budynki prywatne oddaje to przyjemny i godny wygląd dla prowincjonalnej Stolicy,
Niestety bezpośrednie otoczenie miasta jest jeszcze małe wdzięku. Za to jednak panorama dalszego obwodu nadzwyczajna powabna i urozmaicona. Godzinę pieszo w koło miasta są lasy i jeziora. Sandsee, Schulzensee, Hammersee, Barschsee. Dalsze 3 jeziora znajdują się na wschód od miasta, w rejonie zwanym „Grosse Heide". Jedno z nich to dzisiejsze j. Płotki ze swoim nowoczesnym kąpieliskiem i restauracją Albrehtsruh gdzie można swobodnie odpocząć.
Ulubionym celem wypoczynku jest także miejscowość Kalina z kamieniem Fryderyka położone wśród szumiących dębów. Oraz miejsce nad Gwdą w pobliżu kamienia granicznego traktatu Wersalskiego z 1919 roku.
Stopniowo rozrasta się obraz miasta w około Piły. Lasy oraz osady na peryferiach miasta, kolonia w „Grünental” – (Zielonej Dolinie - dzisiejsze lasy w kierunku jez. Płotki), „Bergenhorst", bezpośrednio harmonizują z otoczeniem. Miejskie linie autobusowe wyjeżdżają z Nowego Rynku promienisto przez miasto, docierając do wszystkich zewnętrznych dzielnic, pośrednicząc szybkim dotarciem do pięknego Lasu. Bardziej pełnym wdzięku staje się panorama, kiedy człowiek przespaceruje się w okolicy kuźni Auerbachshutte, nad Wakuntersee, albo Rohraseen. Albo odwiedzić Döberit czy Pliowtal, lub wiele innych miejsc pięknej natury okolic Wałcza.
Nowy podział w Europie, oddanie Poznania, Bydgoszczy, Torunia po przez traktat Versalski Polsce. Także oddanie miasta Gdańsk i utworzenie z niego neutralnego terytorium „Wolne Miasto Gdańsk" stało się zapalnym punktem we Wschodnich Marchiach Niemiec.
Piła z pośród innych centralnie położonych miast w umiłowanej Marchii Wschodniej przy granicy z Polską, staje się spadkobiercą i dziedzictwem Niemieckiej kultury na Wschodzie. Do Piły przesiedlono zarząd centralny i regionalny z Bydgoszczy, oraz Konsystorium Ewangelickie i Administrację Apostolską. Te przesiedlenia, reorganizacja polityczna i regionalna wpłynęła na bardzo szybki i pozytywny rozwój gospodarczy i kulturowy regionu. W Pile odbywają się historyczne seminaria. Powstają instytuty naukowe, które zostały rozbudowane. Z tego miasto może być dumne.

Wzorowo rozbudowana Biblioteka publiczna pod kierownictwem naczelnego prezesa Centrali Bibliotek Marchii Granicznych znajdująca się w pomieszczeniach „Domu wdzięczności Rzeszy" posiada wzorową książnicę liczącą 120.000 tomów. Dobre książki, jako Centrum literatury na Wschodniej prowincji,
Również w pomieszczeniach „Domu wdzięczności Rzeszy" powstało muzeum prowincji. Pierwsze muzeum, w którym wystawiono wczesnohistoryczne znalezione przedmioty okresu brązu. Muzeum jest nadal w rozbudowie i jedyne w swoim rodzaju. Odwiedzający mogą zobaczyć prostotę urządzenia muzeum, które wprowadza w zachwyt. Dyrektor muzeum i okręgowi archeologowie przystąpili tu do chronologicznego przedstawienia obrazu mieszkańców tych terenów od prehistorii, do naszych czasów w Marchii Wschodniej. Profesorowie wyższych szkół i zajmujący się prehistorią wyrazili podziw i uznanie dla tego rodzaju przedsięwzięcia, które jest wielce pomocna dla nauki i okolicznych szkół oraz odwiedzających.
Jednak głównym pomieszczeniem „Domu wdzięczności Rzeszy" jest sala teatralna. Piękna sala dla 1200 widzów, z dużym zapleczem. Przede wszystkim przeznaczona i wykorzystywana na koncerty, różnego rodzaju zebrania. Dlatego planowana jest także budowa nowej sali tylko dla Teatru bezpośrednio obok starego.
Teatr jest ważnym miejscem kulturowym nie tylko dla mieszkańców, ale dla całego regionu pograniczna wschodu.
Obok teatru ważną rolę spełniają dwa dobre Kina: „Capitol" o dużej powierzchni i przestrzeni dobrze wietrzonej oraz „Kammerlichtspiele ". Trzecie kino, „der Gloriapalast' jest zamknięte.

Dużym znaczeniem są koncerty towarzystwa muzyczne, o które troszczy się Gmina Miejska i Pograniczna Marchia Ludowa. Miejska aula na Moltkestrasse - (Kino Iskra) i Dom wdzięczności Rzeszy przyciągają swą piękną formą, i subtelnie wykończonym wnętrzem. Oraz miejsca godnie wyposażone do twórczości artystycznej. Urządzane są tu często wystawy sztuki miejscowych artystów regionu Marchii Granicznej.
„Ludowa Służba Marchii Granicznej" tu przeniesiona, która przejęła rolę poprzedniego prezydenta Poznańskich Prus Zachodnich, została zorganizowana w nowym duchu. Szczególne pozyskała Piła corocznie odwiedziny i wykłady profesorów Uniwersytetu z Królewca. Organizowane są tzw. „tygodniowe wykłady wyższej szkoły", witane radośnie i z zainteresowaniem w mieście i całym okręgu. Jest to także duchowy most nad rozdzielającą barierą Polskiego obszaru pasa na Prusy Wschodnie. Szkolnictwo stoi tu na wysokim poziomie, a miasto Piła znane jest jako „Miasto - szkoła". Jest tu wiele szkół, które oferują przeróżne możliwości i zdobycia wykształcenia. Jest 6 szkół Podstawowych, charakteryzujących się przestrzennym wykończeniem sal do nauki. Budynki zaprojektowane zostały te smakiem architektonicznym, a praca kształcenia jest wzorowa i cieszy się uznaniem przez Szkoły Wyższe. Istnieją tu:

1. Gimnazjum,
2. Wyższa Szkoła Realna,
3. Studium zakładowe,
4. Liceum, Wyższa szkoła zawodowa dla zawodów kobiecych,
5. Szkoła Gastronomiczna i szkoła Przemysłowa,
6. Szkoła Handlowa,
7. Wyższa Szkoła Handlowa,
8. Szkoła średnia dla chłopców i dziewcząt.

Na Mewishöhe wybudowano, górujący nad miastem Państwowy Dom Ucznia. W najwyższym stopniu nowoczesności urządzony budynek. Internat ten jest na 60 uczniów. Rok 1936 przyniesie także spełnienie starego przyrzeczenia dla miasta od Ministerstwa, urządzenie „Wyższej Szkoły kształcenia Nauczycieli", która jeszcze bardziej ożywi duchowe życie Piły. Wśród bardzo wpływowych kół naukowych, gorliwie popierana była idea utworzenia „Granicznego Uniwersytetu" w Pile, którego brakowało na obszarze wschodnim Niemiec pomiędzy Wrocławiem, Berlinem, a Königsbergiem - (Królewcem). Niestety projekt ten nie mógł być urzeczywistniony w latach 20-tych, nie doszło do skutku. Natomiast w zamian projektu Uniwersytetu miasto otrzyma Wyższą Szkołę kształcenia Nauczycieli" Jest to częściowe wynagrodzenie za zmieniony plan.
W całej prowincji w „Marchii Granicznej" działa „Towarzystwo badania i pielęgnowania Ojczyzny". W Pile otworzył filię główny dyrektor Pruskich archiwów państwowych. Archiwum gromadzone jest i znajduje się w południowej wieży budynku Rządowego, i jest połączone z doskonałą tam znajdującą się także biblioteką. Obejmuje ona: literaturę historyczną, narodowościową, geografię i kulturę Marchii pogranicznej. Z tego to źródła zorganizowane już były dwie wystawy poświęcone źródłom życia kulturalnego terenów nadgranicznych i prezentowane znaleziska.

Szybki wzrost gospodarczy i kulturalny miasta w przeciwieństwie do największych miast, Piła staje się szybko rosłym miastem przemysłu. Jest mało miast wielkości Piły, które tworzą taki duchowy rozwój, i stąd (Schneidemühl) – Piła, stała się bastionem niemieckiej kultury przy wschodniej granicy państwa.

ŻYCIE GOSPODARCZE

Piła z gospodarczego punktu widzenia miasto stało się środkowym punktem, miejscem handlowym w polsko - niemieckiej przestrzeni pogranicznej. Jednak centrum administracyjne i kulturalne nie może spełnić wszystkich oczekiwań. Albowiem przyczyna leży w tym, że miasto przeszło zastój gospodarczy przez długie lata.
Położenie Piły nad Polską granicą przyczyniło się do powstania cieci żeglugowej na Noteci, dalszego rozwoju komunikacji kolejowej z Polską oraz handlu. Piła stała się bastionem Marchii Granicznej, w znaczeniu „Bramą na Wschód”.
Miasto jak inne też miejscowości zaczęło odgrywać ważną rolę pośrednika towarów między Niemcami, a Polską oraz przejmuje pośrednictwo do innych państw wschodnich. Zagraniczny Handel hurtowy otworzył przed Piłą duże możliwości: wybudowania składu tranzytowego w Pile, Dworca Celnego, firm spedycyjnych, które mają bardzo dobre korzyści finansowe.
Wyrządzona szkoda nowego podziału przyczyniła się do wzrostu i rozwoju gospodarki, przemysłu i handlu. Bardzo wiele spodziewa się gospodarka od nowo wybudowanej sieci, portu przeładunkowego w Ujściu.
Po długim planowaniu wykonano prace na rz. Gwda z Ujścia do Piły. Po 2 latach od 1936 roku porty przeładunkowe są gotowe.
Trudność sprawiał mosty na Gwdzie, przed Ujściem, który nie były przygotowany na taką możliwość. Ale stary most został przebudowany i pełni funkcję mostu zwodzonego. Obecnie port ma zdolność od około 250.000 ton rocznego przeładunku. Jest największy i najbardziej nowoczesnym portem wewnętrznym północnego wschodu.
Romantyczna przeszłość zmieniła się na trzeźwą gospodarczą obecność.
Dla większego znaczenia brakuje jeszcze w Pile niektórych gałęzi przemysłu. Miasto opera się obecnie na przerobach lasów, przetworów płodów ziemi. W Pile są już 2 fabryki ziemniaczane. Wielkie tartaki, które przyczyniły się do wysokiego rozwoju przemysłu meblowego. Wyroby pilskiego browaru i młynów z Piły są znane daleko. Fabryka maszyn rolniczych. Fabryka przerobu tytoniu, i konopi które uprawiane są szeroko w całym okręgu. Suszarnie. Handel detaliczny z towarami wszelkiego rodzaju. Wyroby włókiennicze, sprzętu domowego, produkcja żywności. W tym Piła jest na solidnej na solidnej wysokości, do której przyjeżdżają okoliczni mieszkańcy miasteczek i wsi na zakupy. Spacerując po ulicach widać na wystawach sklepowych co oferuje handel detaliczny i co można tu wykonać. Życie handlowe jest nadzwyczaj ruchliwe.

Mocnym uderzeniem dla Piły był rok 1926. Recesja gospodarcza zmusiła do redukcji robotników zakładów naprawczych taboru kolejowego o 500 osób. Nie była to łatwa decyzja, lecz pożałowania godna. Lecz postępujące ożywienie gospodarcze w Niemczech przyczyniło się do nowoczesnych rozwiązań w Pile.
Po wybudowaniu portu przeładunkowego, ożywieniu gospodarki, otworzyły się duże możliwości bardziej sąsiednich i przyjacielskich stosunków z Polską. Także można ufnie spojrzeć w przyszłość, że Piła w gospodarce stanie się centralnym punktem na niemieckim wschodzie, oraz kulturalnym centrum we Wschodniej Marchii Granicznej.

Ps. Jest to bardzo mała broszura, która nie zawiera wszystkich danych o mieście. Ułożona w ogólny sposób, krótkimi zdaniami dla przeciętnego turysty. Pominąłem tło historyczne, albowiem jest już na forum. /w porozumieniu z administracją./

Pozdrowienia
Tom

[BOGDAN]

Park Miejski, który aktualnie liczy sobie 106 rok istnienia, był w latach dwudziestolecia miedzywojennego zaliczany do najpiękniejszych parków miejskich w Niemczech Wschodnich.
Niektórzy znawcy tego tematu uważali, iż najpiekniejszy. Niewiele zachowało się z tych czasów. Jednakże szereg opracowań z tamtego okresu, a także współczesne - wspomnieniowe, wspominają o "pięknie" Parku.

Pozdrawiam

[Filip]

Szczerze mówiąc, mówię TAK dla ciut cukierkowego obrazu miasta z broszury, które jednak mimo wszystko było zadbane i naprawdę ładnie zabudowywane przepięknymi eklektycznymi kamienicami. Podejrzewam, że Piła już nigdy nie odzyska takiego piękna jakim mogła się poszczycić w Śródmieściu. Szkoda ze nie da się zmienć biegu historii.

[GAZELA]

Tekst jest tłumaczeniem (nie moim) artykułu zamieszczonego w POMMERISCHE GRENZLAND ZEITUNG z czwartku 9 lutego 1939r. w dziale GRENZMARK oto one:
"Różnego rodzaju robotami budowlanymi zarząd miasta, z wielką energią, przystąpił do stworzenia nowego, jeszcze piękniejszego obrazu naszego miasta. Niniejszym przedstawiamy państwu zdjęcia z tego ogromnego placu budowy: to z lewej z nowego placu parad (Paradeplatz) gdzie pracuje się z ogromną aktywnością i to z prawej ze znajdującego się daleko przy Westendstasse Zeppelinplatz-u. Właśnie tam buduje się nowe połączenie z Berlinerstrasse. Częściowo wykorzystując stary przebieg tej ulicy i zbocze (po prawej stronie naszego zdjęcia) porośnięte bukami, aby nadać jak najpiękniejszy wygląd temu obrębowi miasta Piły. Dzięki temu zyskają także na znaczeniu domy stojące wzdłuż całego Baggenbergen".

[SA108]

Masz może więcej takich zdjęć? Dzięki temu dowiedziałem się, że plac Domańskiego powstał przed 1945 r. (tak przypuszczałem, ale wcześniej nie miałem dowodów).

[GAZELA]

Witaj, cieszę się że mogłem Ci w jakiś sposób pomóc. Co do zdjęć to na razie trafiłem tylko na te, które są zamieszczone powyżej. Jak się czegoś dokopię wrzucę na forum.

[drstein]

Jak się czegoś dokopię wrzucę na forum.

Pewnie wiele osób jest ciekawych, gdzie kopiesz :) Te fotki to prawdziwe unikaty. Pozdr.

[GAZELA]

Te zdjęcia pochodzą z gazet które razem z moim kuzynem jako dzieciaki znaleźliśmy w rejonie ul. Poznańskiej to było ze 25lat temu. Podzieliliśmy się "łupem" z tym że mój przetrwał do dziś a kuzyna nasza babcia niestety puściła z dymem (niepowetowana strata) jako przywołujące złe wspomnienia. I tak sobie gazety przeleżały w szufladzie do momentu gdy można je komuś pokazać i w jakimś stopniu poszerzają wiedzę o tamtych czasach.