Najstarsze plany miasta Piły

[pavvlo]

Michał Nicpoń

Dzielnica Żydowska na najstarszym planie Piły

Wolnostojące piece chlebowe na Miejskiej Górze (dziś os. Górne) i tajemniczy kościół na Zamościu. Jakie tajemnice kryją najstarsze plany miasta Piły?



To właśnie historyczne źródła kartograficzne miasta, były tematem „Gawędy o Pile”, której autorem był Maciej Usurski, historyk Muzeum im. Stanisława Staszica w Pile. I tym razem spotkanie przyciągnęło komplet słuchaczy. Do dziś zachowały się jedynie trzy plany Piły z początku XIX wieku. Dwa z nich znajdują się w archiwum w Berlinie – Dahlem, a kolejny w bibliotece państwowej w Berlinie. Jakie są więc najstarsze mapy Piły i jakie kryją tajemnice?

Dzielnica żydowska

Najstarszym planem miasta jest plan z 1803 roku. Mapa przedstawia tylko fragment Piły - ówczesną dzielnicę żydowską – dzisiaj są to okolice Alei Piastów. W rejonie, gdzie stoi budynek dawnej poczty i telekomunikacji mieścił się Rynek Żydowski, a fragment Alei Piastów nazywano ulicą Żydowską, która kończyła się właśnie rynkiem.

- Jest on o tyle ciekawy, że zapisano na nim 27 nazwisk właścicieli domów i posesji, dzięki temu możemy poznać nazwiska obywateli żydowskich, którzy na początku wieku XIX zamieszkiwali Piłę – podkreśla Maciej Usurski, historyk Muzeum im. Stanisława Staszica w Pile.

Tajemniczy kościół na Zamościu

Dwa kolejne, nieco młodsze plany, przedstawiają już całe miasto. Mapę, której powstanie datuje się na styczeń 1805 roku wykonał Johann Friedrich Schmiedicke - królewski inspektor budowlany (jest on również autorem najstarszego planu Piły z 1803 roku). Dzięki dokumentowi z 1805 roku dowiadujemy się jak wyglądało ówczesne miasto. Centrum Piły mieściło się w rejonie Starego i Nowego Rynku, z dzielnicy Zamoście położonej na wschodzie, dzielnicy Miejska Góra (obecnie os. Górne) na zachodzie i dzielnicy Borkowo (obecnie okolice placu Staszica) na południowych skrajach miasta.

- Plan jest wyjątkowy z tego względu, że są na nim obiekty, które na późniejszych planach już się nie pojawiają. Chodzi mi między innymi o Nowy Rynek (obecny Plac Zwycięstwa). Ten plan został wykonany jeszcze przed wybudowaniem kościoła ewangelickiego, który tam do 45 roku stał. Zanim ten kościół wybudowano, pośrodku rynku stał odwach (czyli miejsce przeznaczone na skład uzbrojenia oraz mniejszy budynek dla oficerów. Oba te obiekty zostały zaznaczone na planie krótko przed ich rozbiórką – wyjaśnia Maciej Usurski.

Z planu Johanna Schmiedicke dowiadujemy się również, że w rejonie obecnego osiedla Zamoście, na Placu Powstańców Warszawy funkcjonowało wyrobisko piasku, z którego korzystali mieszkańcy. Z czasem zaczęło ono jednak im przeszkadzać, bo gromadziła się w nim cuchnąca woda. Postanowiono wyrobisko osuszyć i powstał plac. Co ciekawe na planie z 1908 roku przy dzisiejszym Placu Powstańców Warszawy zaznaczono obiekt sakralny, który na żadnym innym planie Piły się nie pojawia.

- To kaplica lub kościół. Informacji na jego temat nie ma jednak w żadnych pisanych źródłach. Póki co jest to więc kolejna tajemnica związana z naszym miastem, którą warto rozwiązać – podkreśla Maciej Usurski.

Piece chlebowe na rogatkach

Kilkanaście lat później, w 1823 roku, powstał kolejny plan Piły. Przyczynkiem do jego przygotowania były przygotowania do wytyczenia nowej ulicy w kierunku zachodnim, która przyjęła nazwę ulicy Berlińskiej (obecnie al. Wojska Polskiego). Na planie widać dokładny jej przebieg. W związku z prowadzonymi pracami projektowymi bardzo szczegółowo przedstawiono tutaj teren, przez który droga miała przebiegać, a więc w szczególności osiedle Górne.

- Na mapie znajdują się nazwiska 47 właścicieli gruntów wokół ówczesnego Placu Studziennego (dzisiaj Plac 9 Maja). Przez wiele lat XIX wieku było to centrum osiedla Górnego – wyjaśnia Maciej Usurski. - Mało tego, w trzech miejscach są oznaczone wolno stojące piece chlebowe, jeden z nich mieścił się praktycznie na rogatkach miasta. Jest zaznaczonych też kilka drzew, które opisane są, tłumacząc dosłownie - „brzoza sygnałowa”. Co to ma oznaczać dokładnie – nie wiadomo – dodaje.


Źródło: www.naglos.com.pl
Data wydania: 10 czerwca 2013

[J23]

Jeśli ktoś z forumowiczów jest zainteresowany to informuję że w najbliższej Kronice Wielkopolski ukaże się obszerny ilustrowany artykuł poświęcony najstarszemu całościowemu planowi miasta z 1805 r. Jak numer już się ukaże drukiem dam znać.

[wojtaq]

(...) Jest zaznaczonych też kilka drzew, które opisane są, tłumacząc dosłownie - „brzoza sygnałowa”. Co to ma oznaczać dokładnie – nie wiadomo – dodaje. (...)

To niezwykle ciekawy zapis, ponieważ brzozy rzeczywiście były wykorzystywane, jako swoiste drogowskazy lub co najmniej znaki ostrzegające przed niebezpieczeństwem na drodze. Zaletą brzozy w takich zastosowaniach jest biała kora widoczna nawet w ciemnościach, co doskonale wpisuje się w prosty i naturalny system oznakowania. Dodatkowo można było łatwo zaprószyć ogień, nawet w żywym drzewie, jako uzupełnienie zastosowań sygnalizacyjnych. Brzoza jest również wyjątkowo plenna, co ułatwia jej odnawianie w miejscach, gdzie ustanowiono tzw. Signal Birken. Ot, po prostu dawny znak drogowy i aż przyjemnie poczytać, że na starych planach zachowały się jego symbole i nazwa.

[Bocian]

Jeśli ktoś z forumowiczów jest zainteresowany to informuję że w najbliższej Kronice Wielkopolski ukaże się obszerny ilustrowany artykuł poświęcony najstarszemu całościowemu planowi miasta z 1805 r. Jak numer już się ukaże drukiem dam znać.

Byłoby świetnie.

Czy plany, o których mowa w artykule można znaleźć gdzieś w sieci?

[J23]

Witam!

Plany o których mowa w artykule raczej dostępne w sieci nie są. Przynajmniej nic mi na ten temat nie wiem.

Plan fragmentu miasta Piły przedstawiający dzielnicę żydowską z 1803 r. i plan całościowy miasta z 1823 r. znajdują się w zbiorach Archiwum Państwowego w Berlinie-Dahlem. Szczególnie ten drugi ładniutki, piękniutki, dużych rozmiarów kolorowany po prostu delicje!!! Miałem okazję oglądać oryginalny egzemplarz osobiście.

Pierwszy całościowy plan miasta z 1805 r. znajduje się w zbiorach Biblioteki Państwowej w Berlinie. Jest również zachowany w dobrym stanie z czytelnymi oznaczeniami i opisami.

To co widzicie jako ilustrację artykułu to wycinek planu sporządzonego przy wytyczaniu granicy pomiędzy Księstwem Warszawskim a Prusami w 1808 r. Granica obu państw biegła przez Piłę więc siłą rzeczy pojawia się ona na planie. Plan załączony do książki Allgemeine Geographie ... autorstwa prof. Bertucha znajduje się w zbiorach Muzeum Stanisława Staszica w Pile.

[RR]

Gwoli ścisłości - ten efektowny plan z Dahlem to kopia z 1833 r. W wielu wydawnictwach był reprodukowany (w tym w popularnej Schneidemuehl einst und heute), choć zawsze mały i nigdy w kolorze - powinieneś Bocian go kojarzyć. Pierwotny plan z 1823 r. byl reprodukowany w I wydaniu Geschichte der Stadt Schneidemuehl Boesego i jest to bodaj jedyny zachowany ślad po tym dokumencie, który - jeśli czegoś nie mylę - nie zachował się do naszych czasów.

[Bocian]

Gwoli ścisłości - ten efektowny plan z Dahlem to kopia z 1833 r. W wielu wydawnictwach był reprodukowany (w tym w popularnej Schneidemuehl einst und heute), choć zawsze mały i nigdy w kolorze - powinieneś Bocian go kojarzyć. Pierwotny plan z 1823 r. byl reprodukowany w I wydaniu Geschichte der Stadt Schneidemuehl Boesego i jest to bodaj jedyny zachowany ślad po tym dokumencie, który - jeśli czegoś nie mylę - nie zachował się do naszych czasów.

Niestety nie kojarzę tych map. Czy te publikacje są dostępne w naszej bibliotece?
Czuję się jak dziecko, które nie może sobie pozwolić na atrakcyjną zabawkę. ;)

[Aragorn]

O tą mapę chodzi?

[RR]

Tak, to właśnie plan z 1833 r.

[Aragorn]

Ta sama mapa w wersji uproszczonej została umieszczona w opracowaniu Z. Borasa i Z. Dworeckiego - Piła, Zarys Dziejów. W związku z paroma dopytywaniami się o lepszej rozdzielczości skan mapy zamieszczonej powyżej informuję że niestety nie posiadam takowego skanu :(

[J23]

Oczywiście plan Piły z Dahlem jest datowany na 1833 rok jak słusznie zauważył RR. Rzeczywiście nie przypominam sobie, aby gdziekolwiek poza pierwszym wydaniem Boesego plan miasta datowany na 1823 r. się pojawił.

Czytając dokładnie artykuł zamieszczony na początku czuję się w obowiązku skorygować kilka błędów, które się tam pojawiły. Dziwi mnie bardzo jak można w tak krótkim tekście popełnić tyle "byków". Zresztą cały artykuł sprawia wrażenie jakby autor delikatnie mówiąc niewiele czasu poświęcił na jego przygotowanie, nie mówiąc już o sprawdzeniu pewnych faktów czy też skonsultowaniu wątpliwości z kompetentnymi osobami. Przykładem niech będzie chociażby to zdanie: "Centrum Piły mieściło się w rejonie Starego i Nowego Rynku, z dzielnicy Zamoście położonej na wschodzie, dzielnicy Miejska Góra na zachodzie w dzielnicy Borkowo na południowych skrajach miasta". Konia z rzędem temu kto to zrozumie :?
Ale przejdźmy do konkretów:
1. Całościowy plan Piły z Archiwum Państwowego w Berlinie-Dahlem jest datowany na 1833 a nie 1823 rok.
2. Kościół ewangelicki miejski stał na Nowym Rynku przynajmniej do 1948 r.
3. Jaki plan z 1908 roku???!!! Chodzi oczywiście o plan miasta z 1805 r.
4. Na planie miasta z Archiwum w Berlinie-Dahlem nie ma oznaczonych żadnych "brzóz sygnałowych"!!! Na planie w granicach ówczesnego osiedla Miejska Góra (ob. os. Górne) oznaczono kilka wierzb z opisem, który można tłumaczyć jako "oznaczona" lub "z oznaczeniem". Ponieważ pojawiły się one na planie w pobliżu projektowanej do wykonania ul. Berlińskiej (ob. al. WP) można domniemywać, że miały z tym przedsięwzięciem jakiś związek. Jaki niestety wyjaśnić dokładnie nie umiem.
I na koniec uwaga ogólna. Dużym mankamentem w tym artykule i kolejnych zamieszczonych w osobnych wątkach jest brak opisów fotografii. Bardziej zorientowani z Forumowiczów potrafią pokazywane na fotografiach fragmenty miasta umiejscowić, ale przecież artykuły są przeznaczone dla szerszego grona odbiorców. Warto w przyszłości o to zadbać!

[J23]

Chciałem poinformować zainteresowanych forumowiczów, że jest już dostępny w sprzedaży 4 numer Kroniki Wielkopolski za 2013 rok, w którym znajduje się wspominany wcześniej artykuł poświęcony najstarszemu planowi Piły z 1805 r.
Publikację można zamówić na stronie Wielkopolskiej Biblioteki i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu (zakładka Wydawnictwa) w cenie 13 zł za egzemplarz. Płatność za zaliczeniem pocztowym.
Muzeum Okręgowe również posiada KW w sprzedaży. Cena jest nieco wyższa a egzemplarzy zazwyczaj jak na lekarstwo więc kto pierwszy ten lepszy.
Pozdrawiam

[Bocian]

^^ Bardzo dobry artykuł autorstwa Macieja Usurskiego i Rafała Ruty. Dzisiaj miałem okazję przeczytać i mogę śmiało polecić.

[Krzysztof Ju]

Jeszcze na zachętę dorzucę zdjęcia artykułu o dotychczas najstarszym całościowym planie Piły z 1805 roku. Zdjęcia dzięki uprzejmości Bociana.



____

Poza tym, że 4. numer "Kroniki Wielkopolski" za 2013 rok można kupić w Muzeum Okręgowym lub zamówić w WBPiCAK, jest lub będzie (zależy jak szybko wpłynie i zostanie skatalogowany egzemplarz) do poczytania w czytelni biblioteki pedagogicznej przy ul. Bydgoskiej i czytelni biblioteki publicznej przy ul. Buczka.

[Kramer]

Plan z 1805 roku z miejskiej biblioteki w Berlinie.

https://digital.staatsbibliothek-berlin ... 001&DMDID=

[emigrant]

Plan z 1805 roku z miejskiej biblioteki w Berlinie.

Nie mogę się napatrzeć na ten plan. Jest fenomenalny! Szczególnie okolice Starego Rynku i tartaku miejskiego unaoczniają, jak Piła mogła wyglądać u swych początków.
Ale przecież smaczków jest tutaj dużo więcej. Dokładny przebieg cieków wodnych (nawet tych, po których nie pozostał już nawet ślad) i miejsca przepraw z drewnianymi kładkami; przebieg ulic - wcale nie tak jednoznaczny, jak by się mogło wydawać; wreszcie tajemniczy "Hospital Garten" nad Gwdą. Coś pięknego.