Plan miasta Piły z ok. 1914 r., skala 1:12 500
Wielkość pliku: 24 MB
Rozdzielczość: 8872 px x 8115 px
Plan w skali 1:12 500 (wymiary: 35 x 30 cm) został wydany przez pilskie wydawnictwo Mottek-Havemann. Plan pochodzi ze zbiorów Instytutu Herdera do Badań Historycznych nad Europą Środkowo-Wschodnią (
Herder-Institut für historische Ostmitteleuropaforschung) w Marburgu i nie posiada daty wydania. W katalogu Instytutu został on opisany jako pochodzący z około 1960 roku, jednak w rzeczywistości jest znacznie starszy. Z uwagi na zasięg zabudowy miasta, w szczególności obiektów wojskowych w jego północno-wschodniej części (o czym później), można go datować na okolice 1914 roku.
Plan stanowi właściwie zaktualizowaną wersję pierwszego drukowanego planu Piły, wykonanego przez polskiego geometrę Ignacego Prętkiewicza (1855-1906) i wydanego przez firmę Mottek-Havemann w 1895 r. Znanych jest nam kilka różnych wersji tego planu, wznawianego przez lata. W Bundesarchiv-Militärarchiv w Fryburgu Bryzgowijskim znajduje się kolorowe wydanie z 1906 r. Odrys pierwszego wydania z 1895 r., przetłumaczonego na język polski, załączono do wydanej w 1993 r. monografii „Piła: zarys dziejów” autorstwa Zygmunta Borasa i Zbigniewa Dworeckiego.
Warto tu dodać kilka słów o wydawcy planu. Założycielami wydawnictwa byli dwaj pilscy przedsiębiorcy: księgarz pochodzenia żydowskiego Adolf Mottek oraz drukarz Richard Havemann. Według ksiąg adresowych Mottek prowadził handel książkami, dziełami sztuki i muzykaliami pod adresem Friedrichstrasse 30 (obecnie ul. Spacerowa); był on również wydawcą pocztówek z Piły. Drukarnia Havemanna natomiast znajdowała się początkowo przy Posenerstrasse 19 (obecnie ul. Śródmiejska), a następnie w istniejącej do dziś kamienicy przy Zeughausstrasse 22 (obecnie ul. 1 Maja 4). Havemann był wydawcą jednego z dwóch pilskich dzienników, założonego w 1890 r. „Schneidemühler Tageblatt”, przekształconego w 1921 r. w „Die Grenzwacht”.
Dla nas istotne jest w szczególności to, że Richard Havemann jest autorem pierwszego przewodnika po Pile, wydanego w 1914 r. „Die Kreisstadt Schneidemühl: Ein Führer durch Schneidemühl und Umgebung”. Być może prezentowany plan stanowił wkładkę do tego przewodnika, o czym mogą świadczyć jego niewielkie wymiary oraz fakt, że był on składany. Nie jesteśmy jednak w stanie tego potwierdzić.
Plan prezentuje Piłę w okresie wybuchu I wojny światowej. Świadczą o tym w szczególności wzniesione w latach 1913-14 obiekty militarne w północno-wschodniej części miasta, wzdłuż obecnych al. Powstańców Wielkopolskich i ul. Kossaka. W rozwidleniu powyższych ulic zaznaczono koszary kompanii radiowej 5. Batalionu Telegraficznego (5. Kompagnie/Telegraphen-Bataillon Nr. 5), gdzie obecnie w głównym budynku mieści się Sąd Rejonowy. Powyżej widnieje budynek koszar trzeciej kompanii 5. Batalionu Statków Powietrznych (3. Kompagnie/Luftschiffer-Bataillon Nr. 5) obsługującej sterowce, zburzony w 2009 r. Nie ma jeszcze znajdującego się między nimi budynku koszarowego, mieszczącego obecnie Zespół Szkół Ogólnokształcących STO.
Jeszcze dalej przy obecnej al. Powstańców Wielkopolskich jest widoczny teren wytwórni wodoru do zasilania sterowców (po II wojnie światowej zakłady „Pomet”, zburzone w 2007 r.). Po przeciwnej stronie drogi zaznaczono teren portu dla wojskowych sterowców. Widoczna jest hala postojowa sterowców o długości 184 m, a na prawo od niej budowa jeszcze większej obrotowej hali, która nie została nigdy ukończona. Omawiane obiekty rozebrano po zakończeniu I wojny światowej.
Na wschód od omawianych obiektów, miedzy drogami do Głubczyna (obecnie ul. Chodkiewicza i Naftowa) oraz do Zelgniewa (ul. Kossaka), zaznaczono teren cywilnej stacji lotniczej z jednym hangarem. W kolejnych latach obiekty lotniska zostały rozbudowane dla wojska.
Po przeciwnej stronie miasta, na terenie obecnego lotniska przy ul. Lotniczej, zaznaczono z kolei powstałe w 1914 r. na obszarze dawnego placu ćwiczeń: fabrykę samolotów „Albatros” oraz wojskową szkołę lotniczą.
Za udostępnienie planu serdecznie dziękujemy Herder-Institut für historische Ostmitteleuropaforschung – Institut der Leibniz-Gemeinschaft.