Gwda i jej dopływy

Bliższe i dalsze okolice dawnej Piły w nawiązaniu do historii.
Awatar użytkownika
Krzysztof Ju
MODERATOR
Posty: 3514
Rejestracja: 23 sie 2012, 18:40
Podziękowano: 7 razy

Gwda i jej dopływy

Post autor: Krzysztof Ju »

Chyba nie było jeszcze tematu o historii rzeki Gwdy, więc wrzucam zarys jej dziejów i zapraszam do rozwijania tematu :)

Gwda długa na 145 km, swój początek ma w jeziorze Wierzchowo nad Szczecinkiem, wędruje przez lasy i uchodzi w Ujściu do Noteci. W pradawnych czasach wokół rzeki i miejscach przepraw powstawały obozowiska i osady oraz biegł szlak handlowy z Wielkopolski do Bałtyku. W średniowieczu Gwda była granicą państwową lub pograniczem, szczególnie w górnym biegu rzeki, pomiędzy Polską a księstwami pomorskimi i Nową Marchią/Brandenburgią (później jako ziemie Świętego Cesarstwa Rzymskiego) oraz Zakonem Krzyżackim.

W XVII i XVIII wieku górna część Gwdy oddzielała Królestwo Prus od Polski, zaś dolna część znajdowała się pod polskim panowaniem wyznaczając granicę między województwem poznańskim a kaliskim oraz rozgraniczając Pomorze od Krajny. Od 1772 r. w wyniku rozbiorów ziemie nad Gwdą trafiły pod zabór pruski z małą przerwą na Księstwo Warszawskie w latach 1807-1815, gdy dolna część rzeki z Piłą była polska. Po pierwszej wojnie światowej Gwda wciąż pozostaje niemiecka pomijając kawałek od Motylewa Piła-Kalina do Ujścia, przez który przebiegała granica polsko-niemiecka od 1919/1920 do 1939 r. Podczas drugiej wojny światowej rzeka stanowiła przedpole niemieckich umocnień Wału Pomorskiego krwawo przełamanych w 1945 r. przez wojska polskie i radzieckie.

Gwda wraz z dopływami napędzała gospodarkę Piły od czasów średniowiecza (źródło ryb, młyny, tartaki, spław drewna, nadrzeczne pastwiska i magazyny soli), przynosiła wielkie powodzie, ale dawała też wytchnienie (kąpieliska, bulwary, sporty wodne). Wielokrotnie planowano ją uczynić drogą wodną na odcinku Piła-Ujście, a nawet na całej długości rzeki prowadząc żeglugę do morza przy Kołobrzegu. Plany te, razem z powstaniem portu rzecznego w Pile, ostatecznie przekreślił rozwój kolei.

Nazwę rzeki jako Gwda spotykamy już w 1349 r. w dokumencie ustalającym granicę polsko-krzyżacką, choć nazwa prawdopodobnie pochodzi z języka starszego niż język słowiański i germański. Na przestrzeni dziejów rzeka miała wiele "imion" i znana była m.in. jako Chuda, Guda, Kudda, Kida, Gwida, Gda, Łgda, Falin, Valim, Coddaua, Coddonia, Coddow, Kaddow. Na przedwojennych mapach znajdziemy pod niemiecką nazwą Küddow i polską Głda zamiennie z Gwda. Od 1949 r. już oficjalnie tylko jako Gwda.


* Gwda na dawnych mapach:

Obrazek
Kawałek mapy Polski z pierwszego nowożytnego atlasu świata Abrahama Orteliusa w skali 1:2 500 000 opublikowanego w 1570 r. i udostępnionego na stronie David Rumsey Historical Map Collection. Mapa opracowana na bazie pierwszej zachowanej w całości mapy Polski dzieła Wacława Grodeckiego z ok. 1562 r. Stare mapy pokazujące tylko rejon Piły można wyświetlić zawężając do poszukiwanego obszaru w wyszukiwarce rumsey.mapranksearch.com.

Obrazek
Północna część województwa poznańskiego na fragmencie mapy Polski Wielkopolski w skali 1:575 000 opracowanej przez Gerarda Coecka i wydanej w 1665 r. w atlasie Joannesa Blaeu. Mapa dostępna na David Rumsey Historical Map Collection oraz The Memory of the Netherlands Database.

Obrazek
Wycinek z mapy operacyjnej Polski w skali 1:300 000 (arkusz "Bydgoszcz") wydanej w 1936 r. przez Wojskowy Instytut Geograficzny w Warszawie i udostępnionej na stronie Mapster - Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej.


* Wzmianki o rzece w przedwojennej książce pt. "Krajna i Nakło. Studja i rozprawy wydane z okazji pięćdziesięciolecia gimnazjum imienia Bolesława Krzywoustego w Nakle" z 1926 r. Do poczytania na Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej.

Obrazek Obrazek Obrazek Obrazek


* Hasło "Gwda" opracowane przez Krystynę Górska-Gołaską w edycji elektronicznej "Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu" pod adresem www.slownik.ihpan.edu.pl. Hasło pierwotnie opublikowano w "Słowniku historyczno-geograficznym województwa poznańskiego w średniowieczu" w 1981 r. (dostępnym w formie skanów w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej), stąd liczne skróty w tekście, które rozwinięto tutaj.
www.slownik.ihpan.edu.pl pisze: GWDA (1260 fals. Chuda, 1312 kop. ok. XV w. Kudda, 1313 kop. ok. XV w. Chudda, 1349 or. Gwda, 1364 Coddaua, 1374 Cuddowe, Coddow, 1400 Koddaw, ok. 1402-08 Cuddaw, Cudde, 1408 Kodaw, Kodow, 1412 Cudda, 1414 Coddow, Cudow, 1417 Codde, 1440 Glda, 1549 Ligda alias Kuddowe, Coddonia, 1559 Cuddow, Coddavis fluvius, 1588 Kiedum vel Glda, 1588/92 Łgda, 1714 Kida, 1944 Küddow) rz., prawy dopływ Noteci, wypływa z jez. Wierzchowo na N od Szczecinka, uchodzi do Noteci k. Ujścia. W dolnym biegu G. stanowiła gran. między powiatami pozn. i wał. w woj. pozn. a pow. nak. w woj. kal.

A. Różne obiekty nad rz. G.:

1223 Władysław Od. w Ujściu, → niżej: a. 1480.
1260, 1366 dwa fals. z opisem wsi dóbr Wysoka [pow. nak., k. Wyrzyska]; zachodnia gran. tych dóbr biegnie wzdłuż rz. Ch. od miejsca zw. Walny (1260 Valim) do miejsca zw. Otoczyte1 (Wp. 1 nr 384, 1557; MS 1 suppl. 28).
1312 Waldemar i Jan margrabiowie brand. zawierają ugodę z Andrzejem bpem pozn.: bp ma otrzymać 200 ł. niem. w wieczyste posiadanie oraz co roku 50 grz. brand. tytułem dzies. z terenów położonych między Notecią, Drawą i G. (Wp. 2 nr 959, por. dyskusję o dacie tego dok. PU 5 nr 1696; Krabbo nr 2279, 2286); 1313 Gunter hrabia z Käfernburga [w imieniu margr. brand.] wyznacza posłowi bpa pozn. Andrzeja termin dla wymierzenia 200 ł. dla bpa pozn. w ziemi wał. między Margrabską Drogą a rzekami Plitnicą i G. [a w szczególności] między Plitnicą i G. na roli (in agro) zw. → Gelynyek (Wp. 2 nr 960).
1374 akt hołdu rodziny Wedlów dla Karola IV cesarza, Wacława króla Czech i margr. brand. oraz ich braci Zygmunta i Jana [Luksemburgów] oraz list lenny cesarza Karola i króla Wacława dla Wedlów wymieniają wśród ziem oddanych Wedlom w lenno m. in. 5000 włók lasów i puszcz, które graniczą z Prusami wzdłuż rz. C., z Polską wzdłuż rz. Noteci i z ks. [pom.] wzdłuż → Margrabskiej Drogi2 (CDB A XVIII s. 148, 150).
1437 łąka nad rz. G. nal. do sołectwa wsi Brodna [w pow. nak.] (AG perg. 1099); 1440 Władysław z Danaborza star. nak. sprzedaje Michałowi i Andrzejowi z Gołańczy teren zw. Cremum [= pogorzelisko? k. Złotowa], leżący nad rz. G. (Pot. 304, 47).
Ante 1480 G. wypływa z jezior szczecineckich, a ujście do Noteci ma przy m. Ujście; jej prawymi dopływami są Krępnica [obecnie Rurzyca] uchodząca do G. k. brodu Plecemin oraz Dobrzyca!3 uchodząca do G. k. miejsca zw. Otoczyte (DA 1, 82); a. 1480 gród Ujście zajęty przez Władysława Od. oblewają 2 rzeki: Noteć i G.4 (DA liber VI 238).
1495 k. Lędyczka nad rz. K. pojmano i stracono kilku ludzi (SRP IV 799; SRP V s. 446-447).
1565 między rzekami G. i Notecią leży m. Ujście, a poniżej tego miasta rz. G. wpada do Noteci; w Ujściu młyn na rz. G. o 1 kole walnym oraz 14 rybaków [zapewne łowili w G. i w Noteci oraz w ich rozlewiskach]; między G. a Notecią leży wieś Byszkowy [pow. nak., obecnie Byszki], a na prawym brzegu rz. G. leży wieś Motylewo; w m. Piła 10 rybaków, którzy płacą czynsz po 15 gr rocznie od łowienia w rz. G.; k. Piły 5 młynów, z tego dwa na rz. G. (jeden bez nazwy, drugi Zawada o 1 kole walnym; LWK 1 s. 139, 153).

B. Rz. G. w opisach granic państwowych:

a) Granice północnej Wielkopolski (odcinek wschodni) i Pomorza Gdańskiego: 1349 Henryk Dusemer w. mistrz krzyżacki ustala z Kazimierzem W. przebieg granic między Polską a państwem krzyżackim na odcinku między Wisłą a G.; zachodni odcinek tej gran. biegnie wzdłuż rz. Dobrzynki (lewy dopływ G.) aż do jej ujścia do G. (Wp. 2 nr 1286, 1290; Lites wyd. II, t. 2, 264-265); 1412, 1433 przebieg tejże gran. jak wyżej (Lites wyd. II, t. 2, 311-312; CDB B 4 s. 134). 1408, 1412, 1414, 1417 odcinek rz. C. (K.) między ujściem rz. Czarnej [obecnie Czernica, 1944 Zahne, lewy dopływ G.] a Lędyczkiem stanowi gran. między komturstwem krzyżackim Człuchów a ks. słupskim (Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, wyd. E. Weise, t. 1, Königsberg (Pr.) 1939, s. 60, 126; Lites wyd. II, t. 2, 315; SRP II 339).

b) Granice północnej Wlkp. (odcinek zachodni) i ks. słupskiego (przejściowo również gran. Nowej Marchii): 1364 Warcisław IV ks. szczeciński nadaje staremu Krajancie i kilkunastu in. osobom [→ Brzeźnica rz., dopływ Plitnicy, gdzie szerszy regest tego dok.] tereny sięgające do rzek Brzeźnicy [za rz. Brzeźnicę uznano tu również dolny odcinek Plitnicy poniżej ujścia Brzeźnicy] i C. (G. Kratz, Geschichte des Geschlechts von Kleist, I Urkundenbuch, Berlin 1862, nr 83).

1400 Zygmunt Luksemburski sprzedaje Zakonowi Krzyż. Dramburg [obecnie Drawsko Pomorskie] wraz z terytorium, którego gran. przebiegała m. in. wzdłuż rzek Przyłęg i Dobrzyca, przez jez. Zdbiczno do brodu Plecemin na rz. G. [przy ujściu Rurzycy], a następnie [wzdłuż rz. G. w górę jej biegu] do Lędyczka i stąd z powrotem [na W] wzdłuż gran. ks. słupskiego (Neumark nr 75 reg.; Die Staatsverträge ... dz. cyt. s. 20-21); ok. 1402-08 [źródło krzyżackie]: gran. Polski z Nową Marchią biegnie [od W na E] od rz. Drawy wzdłuż rz. Płociczny, przez jeziora Sadowo [obecnie Han] i Nieradz [oba jez. k. Mirosławca], a następnie przez wielką puszczę aż do C. k. Lędyczka (Wrede 118-119); 1414 w. mistrz krzyżacki relacjonuje, że Polacy żądają m. in. ziem aż po rzeki C. i Drawę oraz po Lędyczek (CEV nr 584); 1424 sprawozdanie Zak. Krzyż. z rokowań gran. z Polską; postulat Zakonu: gran. Polski z państwem krzyżackim ma biec wzdłuż Noteci w górę biegu tej rz. do ujścia G., a potem wzdłuż G. w górę biegu tej rz. aż do Lędyczka (CEV nr 1165).

1436 (1441) gran. → Wielkopolski z księstwem słupskim uzgodniona przez komisarzy polskich, pomorskich i krzyżackich biegnie [od W ne E] i kończy się przy ujściu rz. Czarnej [prawego dopływu G.] do rz. G.5 [k. Lędyczka] (Raczyński Wspomnienia 2, s. VI); 1549 rokowania gran. polsko-pomorskie dot. tejże gran.: wg wersji przedstawionej przez komisarzy pom. wspomniana gran. dochodzi do rz. C. przy ujściu Plitnicy do G., a wg wersji komisarzy pol. przy ujściu rz. Czarnej [prawego dopływu G.] do I., czyli K. (Wielopolski 102, 104; CMP nr 154); 1559 [tereny podległe ks. słupskiemu graniczą z Polską:] od ujścia rz. Czarnej [obecnie Czernica, lewy dopływ G.] k. wsi [naprzeciw wsi] Herzberg [obecnie Lubnica] gran. biegnie środkiem rz. G. przez Lędyczek do ujścia rz. Ptuszy (obecnie Młynówka), następnie wzdłuż rzek Ptusza, Trzęsa i Brzeżnica (H. Waterstraat, Geschichte des Geschlechts von Hertzberg, t. II, Stettin 1907, s. 3-4); 1588 gran. [północna] → Jastrowia [w stwie ujskim] biegnie [z W na E] k. lasów Tulce i Kozilas do Koziego Brodu na rz. G. (Fr. Schultz, Chronik der Stadt Jastrow, Jastrow 1896, s. 153-154).

Uwaga: Gran. wlkp.-pom. na E od rz. G. była stała, natomiast gran. Wlkp. z ks. słupskim ulegała licznym fluktuacjom; obrazuje to mapa przy haśle → Jastrowie k. Piły. W przytoczonych wyżej opisach granic występują 2 rzeki o nazwie historycznej „Czarna”: Czarna lewy dopływ G., obecnie Czernica (1944 Zahne) uchodzi 11 km na NW od Lędyczka, a 32 km na NNW od Złotowa, oraz → Czarna prawy dopływ G. (1944 Zarne, na MTop. 1951 nazwana Glinką!) uchodzi do G. naprzeciw Lędyczka, 20 km na NNW od Złotowa.
Zapewne nie dotyczy rz. G. przekaz Galla o bitwie stoczonej z Pomorzanami przez Władysława Hermana [w 1091 r.] nad rz. Uuda i utrzymaniu przez Polaków w swych rękach pola zw. Drzu. W literaturze odnoszono ten przekaz do rz. Wdy i osady Drzycim k. Świecia nad Wisłą, albo do Noteci i Drzenia (Drezdenka), jedynie F. Duda łączył go z G. (MPHn. 2, 66-67).

KGG [Krystyna Górska-Gołaska]

1 Pełna analiza tych falsyfikatów znajdzie się w „Słowniku historyczno-geograficznym województwa kaliskiego”. Obecnie nie można ustalić, czy miejsce zw. Walny (zapewne mł. walny na rz. G.) znajdowało się poniżej, czy powyżej miejsca Otoczyte.
2 Inne źródła z tego czasu nie potwierdzają informacji o posiadłościach Wedlów w tym rejonie.
3 Wiadomości Długosza o → Dobrzycy są błędne. Jest ona prawym dopływem Piławy, a Piława uchodziła do G. w miejscu z w. Otoczyte.
4 Ujście leżało pierwotnie w widłach G. i Noteci, tzn. na prawym brzegu Noteci, Słownik starożytności słowiańskich t. 6, Wrocław 1977, s. 252. Później Noteć zmieniła swój bieg: główne koryto tej rz. znajduje się obecnie na N od miasta, a miasto i dawny gród leżą na jej lewym brzegu.
5 Tę samą wersję tej gran. zanotowano w 1565 r. w LWK 1, 210, jednakże rz. Czarną nazwano w tym przekazie błędnie rz. Czerwoną. Uzgodnienie biegu granic z l. 1436-41 było zapewne konsekwencją postanowień pokoju brzeskiego z 1435 (Die Staatsverträge... dz. cyt., s. 195 n.)

* Hasło w "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", tom drugi, Warszawa 1881, s. 922. Skany słownika znajdują się na stronie dir.icm.edu.pl

Obrazek Obrazek


* "Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 11 lutego 1949 r. o przywróceniu i ustaleniu nazw miejscowości" pierwotnie opublikowane w "Monitor Polski", nr 17 z dnia 28 marca 1949 r. i do poczytania na stronie ISAP – Internetowy System Aktów Prawnych.

Obrazek Obrazek
Awatar użytkownika
magdap
Posty: 2
Rejestracja: 23 lis 2019, 20:31

Re: Gwda i jej dopływy

Post autor: magdap »

W adnotacji Krystyny G-G jest napisane: "Wiadomości Długosza o → Dobrzycy są błędne. Jest ona prawym dopływem Piławy, a Piława uchodziła do G. w miejscu zw. Otoczyte".

Sądzę, że Długosz miał rację. Otoczyste to obszar miejscowości Dobrzyca. Więc skąd jej nazwa przy ujściu Piławy do Gwdy?
Większość miejscowości w okolicy miała swoje nazwy od rzek: Płytnica od Płytnicy, Krępsko od Krąpnicy (obecnie Rurzyca), Dobrzyca od ...Piławy?
Każdy, kto był na spływie kajakowym widział, że za Tarnowem Piława wpada do Dobrzycy a nie Dobrzyca do Piławy, nawet w opracowaniach z 1922 roku miejscowa ludność nazywała ten kawałek rzeki Dobrzycą. Na papierze zadecydowano inaczej.
Awatar użytkownika
Krzysztof Ju
MODERATOR
Posty: 3514
Rejestracja: 23 sie 2012, 18:40
Podziękowano: 7 razy

Re: Gwda i jej dopływy

Post autor: Krzysztof Ju »

Obrazek
Ansicht der Gwda / Küddow.
Bilddatei-Nr. fm827007 © Bildarchiv Foto Marburg Foto: unbekannt Aufn.-Datum: 1920/1940

https://www.bildindex.de/document/obj20 ... m=fm827007

Obrazek
Ansicht der Gwda / Küddow.
Bilddatei-Nr. fm826981 © Bildarchiv Foto Marburg Foto: unbekannt Aufn.-Datum: 1920/1940

https://www.bildindex.de/document/obj20 ... m=fm826981

Obrazek
Usch, Partie an der Küddow, Blick auf das polnische Ufer.
Bilddatei-Nr. fm827017 © Bildarchiv Foto Marburg Foto: unbekannt Aufn.-Datum: 1920/1940

https://www.bildindex.de/document/obj32052947

Zdjęcia w nieco lepszej jakości i z możliwością powiększenia dostępne są ww. linkach. W Bildarchiv Foto Marburg zaprezentowano też pięć przedwojennych zdjęć mostu granicznego w Ujściu Noteckim.
Awatar użytkownika
Krzysztof Ju
MODERATOR
Posty: 3514
Rejestracja: 23 sie 2012, 18:40
Podziękowano: 7 razy

Re: Gwda i jej dopływy

Post autor: Krzysztof Ju »

Na maila Dawnej Piły otrzymaliśmy prośbę pana Jerzego o jakiekolwiek informacje o przedwojennym zagospodarowaniu rzeki Gwdy. Jego zdaniem na jej przebiegu było wiele obiektów hydrotechnicznych i chyba nie wszystkie są obecnie czynne. Niektóre nie przetrwały wojny, nie wszystko udało się odbudować. Może znacie kogoś, kto się tym interesuje i ma wiedzę w temacie?

Mi na razie do głowy przychodzą tylko dokumenty przechowywane w Ośrodkach Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej.
Awatar użytkownika
123456
Posty: 101
Rejestracja: 02 kwie 2012, 21:38

Re: Gwda i jej dopływy

Post autor: 123456 »

Hmm.. Elektrownia na Gwdzie między Jadwiżyn/Zielona dolina, a tu film o Koszycach i o młynie i elektrowni...

stanmakowski
Posty: 12
Rejestracja: 02 wrz 2024, 19:20
Podziękowano: 1 raz

Re: Gwda i jej dopływy

Post autor: stanmakowski »

Nazwa pogłębiarki pasuje do tematu. Co prawda podlegała pod Königliche Wasserbau-Inspektion w Wieleniu ale zapewne obsługiwała nie tylko Noteć ale też swoją imienniczkę. Taka tam ciekawa ciekawostka.
https://www.dredgepoint.org/dredging-da ... ent/kuddow

PiłapogłębiarkaKuddow.jpg
PiłapogłębiarkaKuddow2zWielenia.jpg
ODPOWIEDZ

Utwórz konto lub zaloguj się, aby dołączyć do dyskusji..

Musisz być zarejestrowanym użytkownikiem, aby móc opublikować odpowiedź.

Utwórz konto

Zarejestruj się, aby dołączyć do Nas!
Zarejestrowani użytkownicy, mają dużo więcej przywilejów, związanych z użytkowaniem forum.
Rejestracja i korzystanie z forum jest całkowicie bezpłatne.

Zarejestruj się

Zaloguj się