Gwda długa na 145 km, swój początek ma w jeziorze Wierzchowo nad Szczecinkiem, wędruje przez lasy i uchodzi w Ujściu do Noteci. W pradawnych czasach wokół rzeki i miejscach przepraw powstawały obozowiska i osady oraz biegł szlak handlowy z Wielkopolski do Bałtyku. W średniowieczu Gwda była granicą państwową lub pograniczem, szczególnie w górnym biegu rzeki, pomiędzy Polską a księstwami pomorskimi i Nową Marchią/Brandenburgią (później jako ziemie Świętego Cesarstwa Rzymskiego) oraz Zakonem Krzyżackim.
W XVII i XVIII wieku górna część Gwdy oddzielała Królestwo Prus od Polski, zaś dolna część znajdowała się pod polskim panowaniem wyznaczając granicę między województwem poznańskim a kaliskim oraz rozgraniczając Pomorze od Krajny. Od 1772 r. w wyniku rozbiorów ziemie nad Gwdą trafiły pod zabór pruski z małą przerwą na Księstwo Warszawskie w latach 1807-1815, gdy dolna część rzeki z Piłą była polska. Po pierwszej wojnie światowej Gwda wciąż pozostaje niemiecka pomijając kawałek od Motylewa Piła-Kalina do Ujścia, przez który przebiegała granica polsko-niemiecka od 1919/1920 do 1939 r. Podczas drugiej wojny światowej rzeka stanowiła przedpole niemieckich umocnień Wału Pomorskiego krwawo przełamanych w 1945 r. przez wojska polskie i radzieckie.
Gwda wraz z dopływami napędzała gospodarkę Piły od czasów średniowiecza (źródło ryb, młyny, tartaki, spław drewna, nadrzeczne pastwiska i magazyny soli), przynosiła wielkie powodzie, ale dawała też wytchnienie (kąpieliska, bulwary, sporty wodne). Wielokrotnie planowano ją uczynić drogą wodną na odcinku Piła-Ujście, a nawet na całej długości rzeki prowadząc żeglugę do morza przy Kołobrzegu. Plany te, razem z powstaniem portu rzecznego w Pile, ostatecznie przekreślił rozwój kolei.
Nazwę rzeki jako Gwda spotykamy już w 1349 r. w dokumencie ustalającym granicę polsko-krzyżacką, choć nazwa prawdopodobnie pochodzi z języka starszego niż język słowiański i germański. Na przestrzeni dziejów rzeka miała wiele "imion" i znana była m.in. jako Chuda, Guda, Kudda, Kida, Gwida, Gda, Łgda, Falin, Valim, Coddaua, Coddonia, Coddow, Kaddow. Na przedwojennych mapach znajdziemy pod niemiecką nazwą Küddow i polską Głda zamiennie z Gwda. Od 1949 r. już oficjalnie tylko jako Gwda.
* Gwda na dawnych mapach:
Kawałek mapy Polski z pierwszego nowożytnego atlasu świata Abrahama Orteliusa w skali 1:2 500 000 opublikowanego w 1570 r. i udostępnionego na stronie David Rumsey Historical Map Collection. Mapa opracowana na bazie pierwszej zachowanej w całości mapy Polski dzieła Wacława Grodeckiego z ok. 1562 r. Stare mapy pokazujące tylko rejon Piły można wyświetlić zawężając do poszukiwanego obszaru w wyszukiwarce rumsey.mapranksearch.com.
Północna część województwa poznańskiego na fragmencie mapy Polski Wielkopolski w skali 1:575 000 opracowanej przez Gerarda Coecka i wydanej w 1665 r. w atlasie Joannesa Blaeu. Mapa dostępna na David Rumsey Historical Map Collection oraz The Memory of the Netherlands Database.
Wycinek z mapy operacyjnej Polski w skali 1:300 000 (arkusz "Bydgoszcz") wydanej w 1936 r. przez Wojskowy Instytut Geograficzny w Warszawie i udostępnionej na stronie Mapster - Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej.
* Wzmianki o rzece w przedwojennej książce pt. "Krajna i Nakło. Studja i rozprawy wydane z okazji pięćdziesięciolecia gimnazjum imienia Bolesława Krzywoustego w Nakle" z 1926 r. Do poczytania na Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej.
* Hasło "Gwda" opracowane przez Krystynę Górska-Gołaską w edycji elektronicznej "Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu" pod adresem www.slownik.ihpan.edu.pl. Hasło pierwotnie opublikowano w "Słowniku historyczno-geograficznym województwa poznańskiego w średniowieczu" w 1981 r. (dostępnym w formie skanów w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej), stąd liczne skróty w tekście, które rozwinięto tutaj.
www.slownik.ihpan.edu.pl pisze: GWDA (1260 fals. Chuda, 1312 kop. ok. XV w. Kudda, 1313 kop. ok. XV w. Chudda, 1349 or. Gwda, 1364 Coddaua, 1374 Cuddowe, Coddow, 1400 Koddaw, ok. 1402-08 Cuddaw, Cudde, 1408 Kodaw, Kodow, 1412 Cudda, 1414 Coddow, Cudow, 1417 Codde, 1440 Glda, 1549 Ligda alias Kuddowe, Coddonia, 1559 Cuddow, Coddavis fluvius, 1588 Kiedum vel Glda, 1588/92 Łgda, 1714 Kida, 1944 Küddow) rz., prawy dopływ Noteci, wypływa z jez. Wierzchowo na N od Szczecinka, uchodzi do Noteci k. Ujścia. W dolnym biegu G. stanowiła gran. między powiatami pozn. i wał. w woj. pozn. a pow. nak. w woj. kal.
A. Różne obiekty nad rz. G.:
1223 Władysław Od. w Ujściu, → niżej: a. 1480.
1260, 1366 dwa fals. z opisem wsi dóbr Wysoka [pow. nak., k. Wyrzyska]; zachodnia gran. tych dóbr biegnie wzdłuż rz. Ch. od miejsca zw. Walny (1260 Valim) do miejsca zw. Otoczyte1 (Wp. 1 nr 384, 1557; MS 1 suppl. 28).
1312 Waldemar i Jan margrabiowie brand. zawierają ugodę z Andrzejem bpem pozn.: bp ma otrzymać 200 ł. niem. w wieczyste posiadanie oraz co roku 50 grz. brand. tytułem dzies. z terenów położonych między Notecią, Drawą i G. (Wp. 2 nr 959, por. dyskusję o dacie tego dok. PU 5 nr 1696; Krabbo nr 2279, 2286); 1313 Gunter hrabia z Käfernburga [w imieniu margr. brand.] wyznacza posłowi bpa pozn. Andrzeja termin dla wymierzenia 200 ł. dla bpa pozn. w ziemi wał. między Margrabską Drogą a rzekami Plitnicą i G. [a w szczególności] między Plitnicą i G. na roli (in agro) zw. → Gelynyek (Wp. 2 nr 960).
1374 akt hołdu rodziny Wedlów dla Karola IV cesarza, Wacława króla Czech i margr. brand. oraz ich braci Zygmunta i Jana [Luksemburgów] oraz list lenny cesarza Karola i króla Wacława dla Wedlów wymieniają wśród ziem oddanych Wedlom w lenno m. in. 5000 włók lasów i puszcz, które graniczą z Prusami wzdłuż rz. C., z Polską wzdłuż rz. Noteci i z ks. [pom.] wzdłuż → Margrabskiej Drogi2 (CDB A XVIII s. 148, 150).
1437 łąka nad rz. G. nal. do sołectwa wsi Brodna [w pow. nak.] (AG perg. 1099); 1440 Władysław z Danaborza star. nak. sprzedaje Michałowi i Andrzejowi z Gołańczy teren zw. Cremum [= pogorzelisko? k. Złotowa], leżący nad rz. G. (Pot. 304, 47).
Ante 1480 G. wypływa z jezior szczecineckich, a ujście do Noteci ma przy m. Ujście; jej prawymi dopływami są Krępnica [obecnie Rurzyca] uchodząca do G. k. brodu Plecemin oraz Dobrzyca!3 uchodząca do G. k. miejsca zw. Otoczyte (DA 1, 82); a. 1480 gród Ujście zajęty przez Władysława Od. oblewają 2 rzeki: Noteć i G.4 (DA liber VI 238).
1495 k. Lędyczka nad rz. K. pojmano i stracono kilku ludzi (SRP IV 799; SRP V s. 446-447).
1565 między rzekami G. i Notecią leży m. Ujście, a poniżej tego miasta rz. G. wpada do Noteci; w Ujściu młyn na rz. G. o 1 kole walnym oraz 14 rybaków [zapewne łowili w G. i w Noteci oraz w ich rozlewiskach]; między G. a Notecią leży wieś Byszkowy [pow. nak., obecnie Byszki], a na prawym brzegu rz. G. leży wieś Motylewo; w m. Piła 10 rybaków, którzy płacą czynsz po 15 gr rocznie od łowienia w rz. G.; k. Piły 5 młynów, z tego dwa na rz. G. (jeden bez nazwy, drugi Zawada o 1 kole walnym; LWK 1 s. 139, 153).
B. Rz. G. w opisach granic państwowych:
a) Granice północnej Wielkopolski (odcinek wschodni) i Pomorza Gdańskiego: 1349 Henryk Dusemer w. mistrz krzyżacki ustala z Kazimierzem W. przebieg granic między Polską a państwem krzyżackim na odcinku między Wisłą a G.; zachodni odcinek tej gran. biegnie wzdłuż rz. Dobrzynki (lewy dopływ G.) aż do jej ujścia do G. (Wp. 2 nr 1286, 1290; Lites wyd. II, t. 2, 264-265); 1412, 1433 przebieg tejże gran. jak wyżej (Lites wyd. II, t. 2, 311-312; CDB B 4 s. 134). 1408, 1412, 1414, 1417 odcinek rz. C. (K.) między ujściem rz. Czarnej [obecnie Czernica, 1944 Zahne, lewy dopływ G.] a Lędyczkiem stanowi gran. między komturstwem krzyżackim Człuchów a ks. słupskim (Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, wyd. E. Weise, t. 1, Königsberg (Pr.) 1939, s. 60, 126; Lites wyd. II, t. 2, 315; SRP II 339).
b) Granice północnej Wlkp. (odcinek zachodni) i ks. słupskiego (przejściowo również gran. Nowej Marchii): 1364 Warcisław IV ks. szczeciński nadaje staremu Krajancie i kilkunastu in. osobom [→ Brzeźnica rz., dopływ Plitnicy, gdzie szerszy regest tego dok.] tereny sięgające do rzek Brzeźnicy [za rz. Brzeźnicę uznano tu również dolny odcinek Plitnicy poniżej ujścia Brzeźnicy] i C. (G. Kratz, Geschichte des Geschlechts von Kleist, I Urkundenbuch, Berlin 1862, nr 83).
1400 Zygmunt Luksemburski sprzedaje Zakonowi Krzyż. Dramburg [obecnie Drawsko Pomorskie] wraz z terytorium, którego gran. przebiegała m. in. wzdłuż rzek Przyłęg i Dobrzyca, przez jez. Zdbiczno do brodu Plecemin na rz. G. [przy ujściu Rurzycy], a następnie [wzdłuż rz. G. w górę jej biegu] do Lędyczka i stąd z powrotem [na W] wzdłuż gran. ks. słupskiego (Neumark nr 75 reg.; Die Staatsverträge ... dz. cyt. s. 20-21); ok. 1402-08 [źródło krzyżackie]: gran. Polski z Nową Marchią biegnie [od W na E] od rz. Drawy wzdłuż rz. Płociczny, przez jeziora Sadowo [obecnie Han] i Nieradz [oba jez. k. Mirosławca], a następnie przez wielką puszczę aż do C. k. Lędyczka (Wrede 118-119); 1414 w. mistrz krzyżacki relacjonuje, że Polacy żądają m. in. ziem aż po rzeki C. i Drawę oraz po Lędyczek (CEV nr 584); 1424 sprawozdanie Zak. Krzyż. z rokowań gran. z Polską; postulat Zakonu: gran. Polski z państwem krzyżackim ma biec wzdłuż Noteci w górę biegu tej rz. do ujścia G., a potem wzdłuż G. w górę biegu tej rz. aż do Lędyczka (CEV nr 1165).
1436 (1441) gran. → Wielkopolski z księstwem słupskim uzgodniona przez komisarzy polskich, pomorskich i krzyżackich biegnie [od W ne E] i kończy się przy ujściu rz. Czarnej [prawego dopływu G.] do rz. G.5 [k. Lędyczka] (Raczyński Wspomnienia 2, s. VI); 1549 rokowania gran. polsko-pomorskie dot. tejże gran.: wg wersji przedstawionej przez komisarzy pom. wspomniana gran. dochodzi do rz. C. przy ujściu Plitnicy do G., a wg wersji komisarzy pol. przy ujściu rz. Czarnej [prawego dopływu G.] do I., czyli K. (Wielopolski 102, 104; CMP nr 154); 1559 [tereny podległe ks. słupskiemu graniczą z Polską:] od ujścia rz. Czarnej [obecnie Czernica, lewy dopływ G.] k. wsi [naprzeciw wsi] Herzberg [obecnie Lubnica] gran. biegnie środkiem rz. G. przez Lędyczek do ujścia rz. Ptuszy (obecnie Młynówka), następnie wzdłuż rzek Ptusza, Trzęsa i Brzeżnica (H. Waterstraat, Geschichte des Geschlechts von Hertzberg, t. II, Stettin 1907, s. 3-4); 1588 gran. [północna] → Jastrowia [w stwie ujskim] biegnie [z W na E] k. lasów Tulce i Kozilas do Koziego Brodu na rz. G. (Fr. Schultz, Chronik der Stadt Jastrow, Jastrow 1896, s. 153-154).
Uwaga: Gran. wlkp.-pom. na E od rz. G. była stała, natomiast gran. Wlkp. z ks. słupskim ulegała licznym fluktuacjom; obrazuje to mapa przy haśle → Jastrowie k. Piły. W przytoczonych wyżej opisach granic występują 2 rzeki o nazwie historycznej „Czarna”: Czarna lewy dopływ G., obecnie Czernica (1944 Zahne) uchodzi 11 km na NW od Lędyczka, a 32 km na NNW od Złotowa, oraz → Czarna prawy dopływ G. (1944 Zarne, na MTop. 1951 nazwana Glinką!) uchodzi do G. naprzeciw Lędyczka, 20 km na NNW od Złotowa.
Zapewne nie dotyczy rz. G. przekaz Galla o bitwie stoczonej z Pomorzanami przez Władysława Hermana [w 1091 r.] nad rz. Uuda i utrzymaniu przez Polaków w swych rękach pola zw. Drzu. W literaturze odnoszono ten przekaz do rz. Wdy i osady Drzycim k. Świecia nad Wisłą, albo do Noteci i Drzenia (Drezdenka), jedynie F. Duda łączył go z G. (MPHn. 2, 66-67).
KGG [Krystyna Górska-Gołaska]
1 Pełna analiza tych falsyfikatów znajdzie się w „Słowniku historyczno-geograficznym województwa kaliskiego”. Obecnie nie można ustalić, czy miejsce zw. Walny (zapewne mł. walny na rz. G.) znajdowało się poniżej, czy powyżej miejsca Otoczyte.
2 Inne źródła z tego czasu nie potwierdzają informacji o posiadłościach Wedlów w tym rejonie.
3 Wiadomości Długosza o → Dobrzycy są błędne. Jest ona prawym dopływem Piławy, a Piława uchodziła do G. w miejscu z w. Otoczyte.
4 Ujście leżało pierwotnie w widłach G. i Noteci, tzn. na prawym brzegu Noteci, Słownik starożytności słowiańskich t. 6, Wrocław 1977, s. 252. Później Noteć zmieniła swój bieg: główne koryto tej rz. znajduje się obecnie na N od miasta, a miasto i dawny gród leżą na jej lewym brzegu.
5 Tę samą wersję tej gran. zanotowano w 1565 r. w LWK 1, 210, jednakże rz. Czarną nazwano w tym przekazie błędnie rz. Czerwoną. Uzgodnienie biegu granic z l. 1436-41 było zapewne konsekwencją postanowień pokoju brzeskiego z 1435 (Die Staatsverträge... dz. cyt., s. 195 n.)
* Hasło w "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", tom drugi, Warszawa 1881, s. 922. Skany słownika znajdują się na stronie dir.icm.edu.pl
* "Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 11 lutego 1949 r. o przywróceniu i ustaleniu nazw miejscowości" pierwotnie opublikowane w "Monitor Polski", nr 17 z dnia 28 marca 1949 r. i do poczytania na stronie ISAP – Internetowy System Aktów Prawnych.
